Teresa Podgórska
Pomniki przyrody
Pomniki przyrody są zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody z dnia 16.04.2004 (Dz.U. z 2013 r. poz.627) jedną z form ochrony przyrody w Polsce.
Zgodnie z Art. 40. 1. ustawy o ochronie przyrody pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie.
Pomniki przyrody, obok wartości przyrodniczych, mają także znaczenie kulturowe. Często są jednocześnie tworami przyrody oraz kultury i są związane z wydarzeniami historycznymi, kulturowymi, legendami lub podaniami ludowymi. Zachowanie dla następnych pokoleń starych drzew, głazów narzutowych i innych tego typu obiektów pozwala utrwalić przyrodę związaną z polskim krajobrazem.
Ustanowienie pomnika przyrody następuje wyłącznie w formie uchwały rady gminy, określającej nazwę danego pomnika, jego położenie, sprawującego nadzór, szczególne cele ochrony, w razie potrzeby ustalenia dotyczące jego czynnej ochrony oraz zakazy właściwe dla tego obiektu, obszaru lub jego części. Uchwała wymaga uzgodnienia z Regionalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska.
Rada gminy może również po uzgodnieniu z Regionalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska, znieść pomnik przyrody w przypadku utraty jego wartości, albo w przypadku gdy koliduje on z realizacją inwestycji celu publicznego lub gdy jego zniesienie jest niezbędne dla zapewnienia bezpieczeństwa powszechnego.
Rada gminy nie ma kompetencji do zlikwidowania pomnika w innych przypadkach, niż te dwie sytuacje wyraźnie wymienione w ustawie.
Rada gminy może zmienić własną uchwałę o ustanowieniu pomnika (np. modyfikując listę zakazów). W stosunku do pomnika ustanowionego dawniej przez wojewodę, rada gminy może obecnie dokonać zmian przez podjęcie nowej, pełnej uchwały „w sprawie pomnika przyrody…” (powinna zawierać wszystkie elementy jak przy ustanawianiu nowego pomnika) w której zapisuje się, że „była ona poprzedzona rozporządzeniem wojewody ..”. Z orzecznictwa sądów administracyjnych można wyprowadzić tezę, że także takie uchwały wymagają uzgodnienia z RDOS, choć zdania prawników na ten temat są podzielone.
Jako pomniki przyrody warto ustanawiać w szczególności:
1. Drzewa lub krzewy wyróżniające się wiekiem lub rozmiarami spośród drzew i krzewów tego samego gatunku występujące na obszarze gminy, albo osiągające rozmiary rzadko spotykane w kraju lub regionie.
Nie ma prawnie wiążących „wymiarów progowych”, powyżej których drzewo zasługuje na ochronę pomnikową, ale zwyczajowo funkcjonują następujące progi obwodu drzewa na wysokości 130 cm od ziemi (za kp.org.pl):
- bez czarny – 100 cm
- bez koralowy – 100 cm
- bluszcz – wszystkie kwitnące
- brzoza brodawkowata – 200 cm
- brzoza omszona – 200 cm
- buk zwyczajny – 300 cm
- choina – 200 cm
- cyprysy – 100 cm
- czeremcha zwyczajna – 94 cm
- czereśnia – 100 cm
- dąb bezszypułkowy – 300 cm
- dąb czerwony – 300 cm
- dereń – wszystkie drzewiaste
- dąb szypułkowy – 300 cm
- głóg – 100 cm
- grab – 200 cm
- grusza – 200 cm
- iglicznia – 275 cm
- jabłoń – 200 cm
- jałowiec – 75 cm
- jarząb pospolity – 100 cm
- jarząb szwedzki – 100 cm
- jedlica, daglezja – 280 cm
- jesion – 250 cm
- jodła – 250 cm
- kasztanowiec – 300 cm
- klon jawor – 225 cm
- klon polny – 225 cm
- klon zwyczajny – 225 cm
- klony inne – 220 cm
- kruszyna – 40 cm
- leszczyna pospolita – 100 cm
- leszczyna turecka – 250 cm
- lipy – 300 cm
- magnolia – 150 cm
- miłorząb – 150 cm
- modrzew – 250 cm
- olsza czarna – 225 cm
- olsza szara – 225 cm
- orzech włoski – 200 cm
- sofora japońska (perełkowiec, szupin) – 250 cm
- platan – 300 cm
- robinia akacjowa – 300 cm
- rokitnik – 60 cm
- sosna Banksa – 275 cm
- sosna czarna – 275 cm
- sosna limba – 150 cm
- sosna zwyczajna – 310 cm
- sosna wejmutka – 275 cm
- szakłak pospolity – 100 cm/wszystkie drzewiaste
- świerk – 275 cm
- topola biała – 400 cm
- topola czarna i podobne – 400 cm
- trzmielina – 50 cm
- tulipanowiec – 150 cm
- wierzba biała – 300 cm
- wierzba krucha – 300 cm
- wierzba iwa – 300 cm
- wierzba pięciopręcikowa – 300 cm
- wiąz górski – 225 cm
- wiąz szypułkowy – 225 cm
- wiąz polny – 225 cm
- żywotniki – 100 cm
2. Drzewa mniejszych rozmiarów, ale należące do gatunków rzadko występujących, stanowiące siedliska roślin, zwierząt lub grzybów objętych ochroną gatunkową, drzewa rzadkich odmian gatunków, zagrożone wyginięciem. Warto też zwrócić uwagę na drzewa o unikatowej wartości naukowej, przyrodniczej, kulturowej lub takie które są charakterystycznym elementem krajobrazu.
3. Aleje lub inne skupiska drzew, złożone w przewadze z drzew spełniających przynajmniej jedno z kryteriów wymienionych wyżej.
Według danych z 2012 roku liczba pomników przyrody w Polsce wynosiła 36316 (GUS. Ochrona środowiska 2013). Najwięcej pomników przyrody występuje w województwie mazowieckim (4272), a najmniej w województwie opolskim (661).
Fot. Teresa Podgórska
